Τα λείψανα του αρχαίου υδραγωγείου ήταν στους ντόπιους ανέκαθεν γνωστά. Επειδή όμως δεν αποτέλεσαν αντικείμενο κρατικής φροντίδας, δεν εκτιμήθηκαν ως σημαντικά λείψανα του παρελθόντος και αντιμετωπίσθηκαν είτε με άγνοια και αμέλεια ή ως εμπόδια, με αποτέλεσμα εκτεταμένες καταστροφές τμημάτων τους από δημόσια έργα και ιδιώτες μέχρι και πρόσφατα. Πανεπιστημιακή ομάδα κατέγραψε και τεκμηρίωσε τα σωζόμενα λείψανα του υδραγωγείου σε όλη του τη διαδρομή τονίζοντας την πολιτισμική αξία τους. Το σημαντικότερο όμως τμήμα, μια σήραγγα για την έξοδο του υδραγωγείου από την λεκάνη του Φλεριού, δεν ήταν γνωστό και ανακαλύφθηκε κατά τα πρώτα έτη του έργου προστασίας και ανάδειξης που ανέλαβε το Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Η πόλη-κράτος της Νάξου κατασκεύασε κατά τον ύστερο 6ο π.Χ. αιώνα ένα μεγάλο τεχνικό δημόσιο έργο, ένα υδραγωγείο μήκους 11 περίπου χιλιομέτρων, με το οποίο εξασφάλισε αφενός την ύδρευση της αρχαίας πόλης, όπου βρίσκεται σήμερα η Χώρα, και αφετέρου την άρδευση όλων των καλλιεργησίμων εκτάσεων στη διαδρομή του, αφού αυτή ακολουθούσε το όριο μεταξύ των υψηλοτέρων βραχωδών εκτάσεων και της χαμηλότερης εύφορης γης. Το πρώιμο αυτό υδραγωγείο κατασκευάσθηκε με γραμμή κουμπωτών πήλινων σωλήνων τοποθετημένων σε τάφρο, που ανοίχθηκε στο χώμα ή στο βράχο, και που, για να βγει από την λεκάνη του Φλεριού χρειάσθηκε να λατομήσει για 220 μέτρα το ύψωμα που την κλείνει στα βόρεια. Ο τύπος των πήλινων σωλήνων, το είδος της σήραγγας, και οι σχέσεις της Νάξου με άλλες ελληνικές πόλεις κατά τον 6ο π.Χ. αι. επιτρέπει την υπόθεση ότι το έργο αυτό έγινε κατά το διάστημα της τυραννίας του Λύγδαμι. Κατά τον 1ο π.Χ. αιώνα το παλαιότερο αυτό υδραγωγείο αντικαταστάθηκε με τη νέα τεχνική που επικράτησε στο ρωμαιοκρατούμενο κόσμο. Ακολουθώντας με μικρές αποκλίσεις την ίδια γραμμή, το νέο υδραγωγείο μετέφερε το νερό με κτιστή αύλακα επιχρισμένη με υδραυλικό κονίαμα και καλυμμένη με λίθινες πλάκες, η οποία έτρεχε υπόγεια αλλού μέσα στην παλιά τάφρο, αλλού κοντά της και αλλού υπέργεια πάνω σε λίθινη κρηπίδα, ενώ σπανιότερα υπήρχαν και διαστήματα που η αύλακα ήταν απλό όρυγμα στο μαλακό φυσικό πέτρωμα με επένδυση κονιάματος. Το παλαιότερο υδραγωγείο πρέπει να κατέληγε στην ακρόπολη στο λόφο του Κάστρου, ενώ η νέα γραμμή κατέληγε σε ένα υπέργειο, καμαρωτό κρηναίο οικοδόμημα στην περιοχή της αγοράς της αρχαίας πόλης της Νάξου, που σώζεται μέχρι σήμερα ακέραιο, εν μέρει επιχωσμένο, την “Τρανή Φουντάνα”. Το υδραγωγείο σ’ αυτή τη φάση λειτούργησε για μικρό χρονικό διάστημα. Το αντικατέστησε πάνω στην ίδια γραμμή ένας δεύτερος, ανάλογου σχεδιασμού αγωγός με μικρές αλλά σαφείς διαφοροποιήσεις στον κατασκευαστικό τομέα (διαφορετική σύσταση κονιαμάτων, τοποθέτηση ψημένων πλίνθων στον πυθμένα του αγωγού). Η λειτουργία του τελευταίου αυτού έργου σταμάτησε τον 8ο μ.Χ. αιώνα, κατά τη δύσκολη εποχή των αραβικών επιδρομών στα νησιά.

Πηγή Κείμενο: «Συντήρηση και ανάδειξη του αρχαίου υδραγωγείου Μελάνων Νάξου, αρχαίου ιερού στις πηγές των Μελάνων και αγαλμάτων στα αρχαία λατομεία της περιοχής». Αθήνα 2010.