Μέλανες
Το χωριό Μέλανες βρίσκεται σε απόσταση 8 χλμ. ΝΑ της Χώρας της Νάξου και σε υψόμετρο 63 μ. Είναι ημιορεινό και συγκαταλέγεται ανάμεσα στους αρχαιότερους οικισμούς της Νάξου. Η ονομασία του προήλθε πιθανόν από το μαύρο χρώμα που χαρακτηρίζει το έδαφος της περιοχής.
Σημαντικά μνημεία στο χωριό Μέλανες είναι τα αρχαία λατομεία μαρμάρου στην περιοχή του Φλεριού, με τους υπερμεγέθεις κούρους στις τοποθεσίες Φλεριό και Φαράγγι. Στην περιοχή σώζοται υδραγωγείο, με διάφορες χρονικές φάσης (ένα της αρχαϊκής και ένα της ρωμαϊκής περιόδου), τα οποία μετέφεραν νερό από τη περιοχή του Φλεριού στη Χώρα της Νάξου, τμήματα των οποίων είναι ορατά σε διάφορα σημεία της διαδρομής τους προς τη Χώρα της Νάξου.
Οι βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί του Αγίου Γεωργίου, της Παναγίας της Κριτόμματης, του Αγίου Θαλλελαίου, το θέρετρο του Σανούδου στις Κάμπονες, ο πύργος του Σανούδου στο Κουρουνοχώρι, οι νερόμυλοι, το καλντερίμι της Φυρόας, το ελαιοτριβείο του Ντεμαρί είναι μάρτυρες της συνεχής, δια μέσω των αιώνων, ανθρώπινης δραστηριότητας στην περιοχή και αποτελούν σημαντικά μνημεία ιστορικής και πολιτισμικής κληρονομιάς. Ένα ακόμη σπουδαίο μνημείο αποτελεί το Θέρετρο των Ιησουιτών στη περιοχή των Καλαμιτσίων, ενετικό κτίσμα του 1680.
Χωριά Κοινότητας Μελανών
Άγιος Θαλλέλαιος
Ο Άγιος Θαλλέλαιος αποτελεί ένα μικρό, γραφικό οικισμό του Δήμου Νάξου, με 85 περίπου μόνιμους κατοίκους, οι οποίοι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία. Το χωριό είναι χτισμένο στους πρόποδες του λόφου του Άγιου Φωκά. Μπροστά του απλώνεται μια κοιλάδα με περιβόλια και χωράφια, τα οποία ποτίζονται από πηγάδια. Απέχει 5 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα του νησιού.
Κουρουνοχώρι
Το Κουρουνοχώρι είναι χωριό της πεδινής δυτικής Νάξου σε υψόμετρο 130-170 μέτρων και έχει 105 κατοίκους (απογραφή 2011). Σήμερα το Κουρουνοχώρι υπάγεται στο Δημοτικό διαμέρισμα των Μελάνων του Δήμου Νάξου και έχει χαρακτηριστεί από το 1988 ως παραδοσιακός οικισμός. Βρίσκεται σε απόσταση 8,2 χιλιομέτρων από τη Χώρα της Νάξου. Το επικλινές του έδαφος έχει διαμορφωθεί σε αρδεύσιμο και καλλιεργήσιμο τόπο με καλαίσθητες αναβαθμίδες.
Μύλοι
Οι Μύλοι είναι ένα μικρό χωριό της δυτικής Νάξου, κτισμένο στην καταπράσινη κοιλάδα των Μελάνων. Το όνομά του προέρχεται από τους πολλούς νερόμυλους της περιοχής, μερικοί από τους οποίους διατηρούν ακόμα τμήματα των μηχανισμών άλεσης.
Ο κούρος στην τοποθεσία Φλεριό, βρέθηκε μέσα σε στενό ιδιωτικό περιβόλι. Ο κούρος έχει μέγεθος 5.5 μ., ενώ το δεξί του πόδι είναι σπασμένο.
Τα λείψανα του αρχαίου υδραγωγείου ήταν στους ντόπιους ανέκαθεν γνωστά. Το σημαντικότερο τμήμα, μια σήραγγα για την έξοδο του υδραγωγείου από την λεκάνη του Φλεριού.
Ορατά στο έδαφος λείψανα του ιερού κοντά στις πηγές εντοπίσθηκαν μέσα σε ιδιωτικό ελαιώνα από τους αρχιτέκτονες G. Gruben και Μ. Κορρέ και το 1997 αποκαλύφθηκε μέρος τους με ανασκαφή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Ο ναός αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία του νησιού. Στο ναό πραγματοποιήθηκε συστηματική έρευνα (καθαρισμοί τοιχογραφιών) από την 2η ΕΒΑ.
Μνημεία
Ένα σύμπλεγμα κτηρίων της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας στην Νάξο, το οποίο δεν αποτελούσε χώρο λατρευτικό, ήταν το θέρετρο των Ιησουιτών στα Καλαμίτσια.
Πρόκειται για συγκρότημα δύο παραδοσιακών νερόμυλων στην περιοχή της Μαρμαρωτής, κατασκευασμένων σε θέση ώστε να αξιοποιούν την κλίση της πλαγιάς (17ος αι.).
Στη θέση Φυρόα διατηρείται μεσαιωνικό πετρόκτιστο μονοπάτι που οδηγεί στην όχθη του ποταμού.
Ο ναός αυτός αποτελεί βυζαντινό μοναστήρι αφιερωμένο στην Παναγία, με ναό στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο. Ο ναός διασώζει σπαράγματα του ζωγραφικού του διακόσμου, ενώ υπάρχει και ένα συγκρότημα κελιών.
‘Ολοι οι ιεροί ναοί της κοινότητας
